[604] หินฺตาลาทโย สตฺต นิสฺสารตาย ติณานิ จ ตานิ มูเลน ชลปานสามญฺญโต ปาทปา เจติ ติณปาทปา วุจฺจนฺติ, ติณ อทเน, ปมาณโต ตาลโต หีโน หินฺตาโล, ปทวิปริยโย, รสฺโส จฯ นาฬิ วิย ชายตีติ นาฬิเกโรฯ อญฺญตฺเถ อิโร, โกนฺโต จ, นาฬิเกโรฯ ลางฺคลีปิฯ ‘‘ลางฺคลี นาฬิเกเร จ, สิรปาณิมฺหิ ลางฺคลี’’ติ [จินฺตามณิฏีกา 14.168] รภโสฯ สณฺฐานโต ตาลสทิสตาย ตาฬี, ฬตฺตํ, อุปมาเน อี, ตฬ อาฆาเต วา, จุราทิ, นทาทิ, ตาฬีฯ กิต นิวาเส, โรคาปนยเน จ, ณฺวุ, นทาทิตฺตา อี, เกตกี, อยํ นารีฯ

อรญฺญวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. อรญฺญาทิวคฺควณฺณนา

[605] นว ปพฺพตสฺส นามานิฯ ปพฺพ ปูรเณ, โตฯ คิร นิคฺคิรเณ, โอสธาทโย นิคฺคิรตีติ คิริ, อิฯ

สิลานํ ราสิ เสโล, สิลา ปจุรา สนฺตฺยสฺมิํ วา เสโล, เสล คติยํ วา, อฯ อทฺท คติมฺหิ ยาจเน จ, ภูวาทิ, อิ, อทฺท หิํสายํ วา, จุราทิฯ น คจฺฉตีติ นโคฯ น จลตีติ อจโลฯ สิลานมุจฺจโย อุพฺเพโธ, ถูโป วา สิลุจฺจโยฯ สิขรโยคา สิขรี, อี, ติลกีภูโตฯ ภุํ ภูมิํ ธรตีติ ภูธโร, ภุยา ธรียตีติ วา ภูธโร, พาหุลฺเยน อ, ภูธโรฯ อหาริโย, โคตฺโตปิ, เทสนฺตรํ เนตุมสกฺยตฺตา อหาริโย, ควํ ภูมิํ ธารเณน ตายเต โคตฺโตฯ

ปญฺจกํ สิลายํฯ อม คติยํ, โภฯ วน, สน สมฺภตฺติยํ, ปสนติ พฺยาเปตีติ ปาสาโณ, นิปาตนา, ปส พนฺธเน วา, ยุฯ อสุ เขปเน, โม, อสฺมา, ราชาทิ, อสุ พฺยาปเน วาฯ ปล รกฺขเณ, อุปโล, อุป เทเห วา, อลปจฺจโย นิปาโตฯ สิล อุจฺเจ, อฯ สิลา, นารีฯ

[606] คิชฺฌกูฏาทโย ติกูฏนฺตา ‘‘วงฺกาที’’ติ เอตฺถ อาทินา มลยททฺทุราทโย จ นคา นควิเสสาฯ คิชฺฌา สกุณวิเสสา อสฺส กูเฏ วสนฺติ, คิชฺฌสทิสกูฏยุตฺตตาย วา คิชฺฌกูโฏฯ วิเสเสน ภาตีติ เวภาโร, อโรฯ ปุล มหตฺเต, วิเสเสน ปุลตีติ เวปุลฺโลฯ อิสโย คิลตีติ อิสิคิลิ, อิฯ อาทิจฺจคมนวิโรเธน วิรุทฺธํ ฌายตีติ วิญฺโฌฯ

ปณฺฑุวณฺณตาย ปณฺฑโว , ปณฺฑ คติยํ วา, อโวฯ กุฏิลตาย วงฺโกฯ ทฺวยํ อุทยคิริมฺหิฯ อปรเสลาเปกฺขาย ปุพฺพเสโลฯ อุทยนฺตฺยสฺมา สูริยาทโยติ อุทโย, สูริยาทีนมุทยโยคโต วา อุทโยฯ

ติกํ อตฺถคิริมฺหิฯ มนฺทยติ สูริโย ยสฺมิํ มนฺทโรฯ มนฺทปฺปโภ วา อรติ ยสฺมิํ สูริโยติ มนฺทโร, อตฺถํ อนุปลทฺธิํ คหนกฺขตฺตานํ กโรตีตฺยตฺโถ, นามธาตุการิตนฺตา อฯ ทฺวยํ หิมวติ ปพฺพเตฯ หิมปฺปจุรตาย หิมวา, หิมํ วา วมตีติ หิมวา, กฺวิ, ราชาทิปกฺเขปตฺตา สิสฺสาฯ หิมยุตฺโต อจโล หิมาจโลฯ

[607] อตฺตนิ สญฺชาตคนฺธทพฺพานํ คนฺเธหิ โลเก มทยติ, โมทยตีติ วา คนฺธมาทโน, ยุฯ เกลาโส วุตฺโตฯ วิจิตฺตกูฏยุตฺตตาย จิตฺตกูโฏฯ สุขํ ทสฺสนํ ยสฺส, ยสฺมิํ วา สุทสฺสโน, กาฬวณฺณกูฏตาย กาฬกูโฏฯ ตีณิ กูฏานฺยสฺส ติกูโฏ, ฉเฬเตปิ ปพฺพตวิเสสาฯ อสฺส ยถาวุตฺตสฺส ปพฺพตสฺส ปตฺโถ สโม ภูมิภาโค สานุ นาม, อสฺส วา ปพฺพตสฺส สมาย ภูมิยํ ปตฺโถ สานุ จ ภวนฺตีติ อชฺฌาหริตพฺพํฯ ปติฏฺฐเต อสฺมินฺติ ปตฺโถ, ฐสฺส โถฯ สน สมฺภตฺติยํ, ณุ, สมฺภชียเต เสวียเตติ สานุ, ทฺเวปฺยนิตฺถิยํฯ

[608] ติกํ สิงฺคสฺส นามํฯ กุฏ ทาเห, กมฺมนิ โณ, วากาเรน กูฏมฺปิฯ สิขํ รุหตีติ สิขรํฯ เนรุตฺโตฯ สิขํ คจฺฉตีติ สิงฺคํ, อิงฺค คมนตฺโถ, ขโลโปฯ ทฺวยํ ปพฺพตาทีนํ ปปตนฏฺฐานสฺส นามํฯ ปปตนฺตฺยสฺมา, โณฯ ปต อโธคมเน, ปปาโตฯ ตฏ สมุสฺสเย, ตโฏฯ

ทฺวยํ ปพฺพตนิตมฺเพฯ นิตมฺโพ ชฆเนปิ, กฏ วสฺสาวรเณสุ, ณฺวุฯ ปพฺพเต ปาสาณาทีสุ อมฺพุโน ชลสฺส ปสโว ปสวนํ นิชฺฌโร นาม, นิสฺสรณํ นิชฺฌโร, สสฺส โฌ, อสรูปทฺวิตฺตํฯ ฌโรปิฯ

[609] ทฺวยํ กิตฺติเม อกิตฺติเม, สชเล นิชฺชเล วา กนฺทเรฯ ทร วิทารเณ, อ, อี, ทรีฯ กํ ชลวาจกมพฺยยํ, เกน ทรียเต กนฺทโร, อา, กนฺทราฯ ติกํ เทวขาตพิเลฯ นิลียนฺตฺยสฺมิํ เลณํ, ลี สิเลสเน, ยุฯ คติํ หฺวยติ กุฏิลยตีติ คพฺภรํ, นิปาตนาฯ คพฺภ ธารเณ วา, อโรฯ คุหู สํวรเณ, อ, คุหาฯ

ทฺวยํ สิลามยโปกฺขรณิยํฯ โสฑิ คพฺเภ, อีฯ โสณ วณฺณคติสงฺฆาเตสุ วา, โฑ, อีฯ ทฺวยํ ปพฺพตาทีนํ คพฺภรเทเส ลตาปลฺลวติณาทีหิ ปิหิโตทเร คพฺภเรฯ กุญฺช อพฺยตฺตสทฺเท, กรเณ, โณ, นิกุญฺชํ นิปุพฺโพฯ ทฺวยํปฺยนิตฺถิยํฯ นิกุญฺชวจนํ ปกุญฺชาทินิวตฺตนตฺถํฯ

[610] เสลสฺส ปพฺพตสฺส อุทฺธํภูมิ อธิจฺจกา นามฯ เสลสฺสาโธภาคาสนฺนภูมิ อุปจฺจกา นามฯ อตฺร เตหิ อุปาทิสทฺเทหิ จฺจโก ยทาทินา [ปาณินิ 5.2.34]ฯ

มูลปพฺพตสฺสนฺเต ปริวาเรตฺวา ฐิตา ขุทฺทปพฺพตา ปาทา นามฯ ตตฺร ปาทาทิทฺวยํฯ ปชฺชเต คมฺยเตติ, โณฯ เสลสฺส อุปนฺโต สมีเป ปพฺพโต อุปนฺตเสโลฯ

เคริกมโนสิลาหริตาลกฏฺฐินฺยาทิโกสพฺโพ เอว สิลาวิกาโร ‘‘ธาตู’’ตฺยุตฺโต, ธร ธารเณ, ตุ, ธาตุฯ

เสลวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

[611] ติกํ สีเหฯ เกสโร ชฏา, ตํโยคา, อี, เกสรีฯ มิเค หิํสตีติ สีโห, นิปาตนา วณฺณวิปริยโย, มิเค หนฺตุํ สํวิชฺชมานา อีหา อสฺสาติ วา สีโห, สหตีติ วา สีโหฯ ปญฺจสฺโส, หริปิฯ

มุขมิว จรณาปฺยสฺส กริกุมฺภทารณสมตฺถาติ เตหิ สห ปญฺจสฺสานิ ยสฺสฯ หรติ มิเคติ หริ, อิฯ มหากุกฺกุรปฺปมาโณ กุกฺกุรากติ กณฺหเลขาจิตฺตสรีโร โคมนุสฺสาทิหิํสกฺขโม รสฺสมุโข ตรจฺโฉ นาม, โส ‘‘สุนขพฺยคฺโฆ’’ติ วุจฺจติฯ ตร ตรเณ, โฉ, มิเค อทตีติ มิคาทโน, นนฺทาทีหิ ยุฯ

ทฺวยํ พฺยคฺเฆฯ วินิหนฺตฺวา อาฆายตีติ พฺยคฺโฆ, ฆา คนฺโธปาทาเน, พฺยคฺโฆ ทีปินิปิฯ ปุํ ปุมาโน ทาเลตีติ ปุณฺฑรีโก, ทล วิทารเณ, ณฺวุฯ ทสฺส โฑ, ลสฺส โร, อสฺสี, ปุณฺฑรีโกฯ

‘‘ปุณฺฑรีกํ สิตมฺโพเช,

สิตจฺฉตฺเร จ เภสชฺเช;

โกสการนฺตเร พฺยคฺเฆ,

โส ทิสาวารณคฺคิสู’’ติฯ –

นานตฺถสงฺคเหฯ วคฺโฆปิฯ ทีปินิวิสเย สทฺทูโล อีริโต, สรตีติ สทฺทูโล, อูโล, โท จนฺโต, สทฺเทน อุลติ คจฺฉตีติ วา สทฺทูโลฯ ทีปํ ตจฺจมฺมํ, ตํโยคา ทีปี, ตสฺมิํ ทีปินิฯ

[612] ปญฺจกํ อจฺเฉฯ อสุ เขปเน, โฉฯ อิจ ถุติยํ, อ, อิกฺโกฯ ภลฺลุโกปิ, ภล, ภลฺล ปริภาสนหิํสาทาเนสุ, ณฺวุ, อสฺสุ, อีส คติหิํสาทาเนสุ, โส, รสฺสาทิฯ อปจฺจเย อิโสฯ

ทฺวยํ โรหิเตฯ โลหิตวณฺณตาย โรหิโส, โลหิโต จ, ปุพฺพตฺร ตสฺส โสฯ ติกํ โคกณฺเณฯ

ควสฺส กณฺโณ วิย ยสฺส กณฺโณติ โคกณฺโณฯ คณยุตฺตตาย คณี จ โส กณฺฏกสทิสสิงฺคตาย กณฺฏโก เจติ คณิกณฺฏโก, สมุทิตนามมฺปิ วทนฺติฯ คณิ จ กณฺฏโก จ คณิกณฺฏกาติ ทฺเว นามานิปิ ทฏฺฐพฺพานิ, เตเนว หิ ‘‘คณิกณฺฏกา’’ติ พหุวจนนิทฺเทโส กโตฯ

[613-614] จตุกฺกํ ขคฺเคฯ สิงฺคญฺจ ขคฺคาขฺยํ, ตํโยคา ขคฺโคฯ ‘‘ขคฺโค คณฺฑกสิงฺคาสิ-วุทฺธเภเทสุ คณฺฑเก’’ติ [พฺยาขฺยาสุธา 2.5.4] หิ นานตฺถสงฺคเหฯ ขคฺคสทิสํ วิสาณมสฺส สณฺฐานโตติ ขคฺควิสาโณ, โณฯ เอตฺถ ขคฺคสทฺโท อสิปริยาโยฯ ปลาสมทตีติ ปลาสาโทฯ คณฺฑ วทเนกเทเส, ณฺวุ, คณฺฑโกฯ

พฺยคฺฆาทิโก สพฺโพปิ มิคเภโท ‘‘วาฬมิโค, สาปโท’’ติ โจจฺจเตฯ พฺยคฺฆสฺสาติสเยน มนุสฺสาทีนํ หิํสนโต ทุฏฺฐตา ปากฏาติ ตปฺปมุขตา วุตฺตาฯ วล สํวรเณ, วลนฺตฺยตฺตานมสฺมาติ วาโฬ, โณ, วาโฬ จ โส มิโค เจติ วาฬมิโค, ทุฏฺฐมิโคตฺยตฺโถฯ ‘‘พฺยคฺโฆ ตํ ขาทตู’’ตฺยาทินา สปนฺติ เยนาติ สาปโท, สป อกฺโกเส, โท, ทีฆาทิฯ

ปฺลวงฺคนฺตํ มกฺกเฏฯ ปฺลโว คติเภโท, เตน คจฺฉตีติ ปฺลวงฺคโม, ปฺลวงฺโค จฯ มร ปาณจาเค, อโฏ, โก จนฺโต, มกฺกโฏฯ นโร อิว วานโร, วาสทฺโท อิวตฺเถ, นามานํ ยุตฺตตฺถตฺตา สมาโสฯ สาขายํ ปสุโต มิโค สาขามิโคฯ คตฺยตฺถตาย กฺริยาย ปโยคาฯ กปิ จลเน, อิ, กปิฯ วลี สิถิลํ จมฺมํ มุเข อสฺส วลีมุโขฯ กิโส, วโนโกปิ, กุจฺฉิเตนากาเรน เสตีติ กิโส, อุสฺสิฯ วนโมกมาสโย อสฺส วโนโกฯ โส มกฺกโฏ เจ กณฺหตุณฺโฑ กาฬมุโข สิยา, ตทา ‘‘โคนงฺคโล’’ติ มโต, คุนฺนํ นงฺคลสทิสตาย โคนงฺคโลฯ

[615] ปชฺชทฺธํ สิงฺคาลสฺส นามํฯ สร คติหิํสาจินฺตาสุ, อโลฯ สรติสฺส สิงฺโคฯ ชมุ อทเน, ณฺวุ, โพ จนฺโต, อสฺสุฯ กุส อกฺโกเส, ตุ, ถุ วาฯ เภรวยุตฺตตาย เภรโว, ‘‘เภ’’อิติ รวตีติ วา เภรโวฯ สมุ อุปสเม, อิโว, สิวา, นารี, สิ เสวายํ วา, โวฯ มิคธุตฺโต, วญฺจโกปิ, มิเคสุ วนปสูสุ ธุตฺโตฯ พฺราหฺมณํ วญฺเจตีติ วญฺจโกฯ

ติกํ พิฬาเรฯ พิล เภทเน, อโร, ฬตฺตํฯ พพฺพ คติยํ, อุฯ มช สุทฺธิยํ, อาโร, นิคฺคหีตาคโมฯ โอตุ, อาขุภุโชปิฯ ทฺวยํ โกเก, อยํ กุกฺกุรปฺปมาโณ กปิโล หริโณฯ กุก, วก อาทาเนฯ อีหามิโคปิ, มิเค อีหติ กงฺขตีติ, กมฺมนิ โณฯ

[616] ทฺวยํ มหิํเสฯ มหิยํ เสตีติ มหิํโส, รสฺโส, นิคฺคหีตาคโม จฯ ลล อิจฺฉายํ, อุทกํ ลลตีติ ลุลาโย, นิปาตนา, อโย, อสฺสุ จฯ โค วิย วชติ ชายตีติ ควโชฯ โค วิย อยตีติ ควโย, สมา ทฺเว ตุลฺยตฺถาฯ

ทฺวยํ สลฺเลฯ สลฺล อาสุคติยํ, อ, สลฺโล, สกตฺเถ โก, สลฺลโก อตฺตโน สรีรชาเตน สลฺเลน สุนขํ สลติ หิํสตีติ วา สลฺโล, สลฺลโก จ, อยํ สูกรสณฺฐาโน, สลากาปาโย จฯ อสฺส สลฺลสฺส โลมมฺหิ สลลํ, สลญฺจ ภเวฯ ปล, สล, ปถ คติยํ, อโล, นทาทิตฺเต สลลี, ถิตฺตาภาเว สลลํ, อมฺหิ สลํฯ

[617] ปญฺจกํ มิเค, หรนฺตฺยเนน หริโณ, หร หรเณ ยุฯ ณตฺตมิตฺตญฺจฯ มร ปาณจาเค, อ, รสฺส โค, อิตฺตญฺจฯ เสน สุนเขน รงฺคติ คจฺฉติ ปลายตีติ สารงฺโคฯ ทีฆาทิ, มโค, มิโค จ เอเต ทฺเว มิคมตฺเตปิฯ อชินสฺโสปยุชฺชมานสฺส โยนิ, เตน ภูตสฺสาชินสฺสุปฺปตฺติการณตฺตา วา อชินโยนิฯ อยมฺปิ มิคมตฺเตปิฯ กุรงฺโค, วาตายุปิฯ กุยํ ปถวิยํ รงฺคตีติ กุรงฺโคฯ วาตมยตีติ วาตายุ, อุฯ

ทฺวยํ สูกเรฯ สุนฺทรํ ผลํ กโรตีติ สูกโรฯ วุตฺตญฺจ ทพฺพคุเณ –

‘‘สฺเนหนํ พฺรูหนํ วสฺสํ, ตถา วาตสมาปหํ;

วาราหํ ปิสิตํ พาลฺยํ, โรจนํ เสทนํ ครู’’ติ [ทพฺพคุณสงฺคห 2.11-2]ฯ

สุขํ กโรตีติ วา สูกโรฯ สุนฺทโร กโร ยสฺส วา สูกโรฯ วเร อาหนฺตีติ วราโห, วเร สติ อาหนฺตพฺโพติ วา วราโห, โกโล, ถทฺธโลโม, ภูทาโรปิฯ ทฺวยํ สเสฯ เปล คติยํ, ณฺวุฯ สส ปฺลุตคติยํ, อฯ

[618] ทฺวยํ เอณีมิเคฯ เอณิยา มิคิยา, เอณสฺส วา อปจฺจํ เอเณยฺโย, อยํ จมฺมาทีสุปิ ‘‘เอณสฺส, เอณิยา วา จมฺมาทิโก เอเณยฺโย’’ติ วจนตฺถํ กตฺวาฯ เอณิยา อิตฺถิยา ปุตฺโต มิโค เอณีมิโค, อิ คติยํ, ยุ, นทาทิ, อนทาทิตฺเต เอโณ, เอวเมเตปฺยุปฺปาทิตาฯ ทฺวยํ ปมฺปฏเกฯ ปฏ คมเน, ณฺวุ, อุปสคฺคนฺเต พินฺทาคโม จฯ ปพฺพ คติยํ, ณฺวุ, พินฺทาคโม, พโลโป จฯ

ทฺวยํ วาตมิเคฯ คมเนน วาตสโม มิโค วาตมิโคฯ จลติสฺมา ยุ, นทาทิฯ ติกํ มูสิเกฯ มุส เถยฺเย, ณฺวุ, อิตฺตญฺจฯ อาปุพฺโพ ขนุ อวทารเณ, อุ, นโลโปฯ อุนฺท ปสวนกฺเลทเนสุ, อูโรฯ

[619] จมราทโย , สรภาทโย จ มิคนฺตรา มิควิเสสาฯ จมโร อุตฺตราปเถ ขฺยาโต, ยสฺส ปุจฺฉํ จามรํ, จมุ อทเน, อโร, จมโร, ถิยํ จมรีฯ ปสโท จิตฺตโลมี, ปส พนฺธเน, อโทฯ กุยํ รงฺคตีติ กุรุงฺโค, อสฺสุ, อุตฺตาภาเว กุรงฺโคฯ สพฺเพสมฺปิ มิคานํ มาตุฏฺฐาเน ติฏฺฐตีติ มิคมาตุกา, อุปมาเน โกฯ รุ สทฺเท, รุฯ รุณํ กโรตีติ รงฺกุ, อุ, ณสฺส โลโป รการสฺส, อุสฺส จฯ อตฺตานํ นีจํ กโรตีติ นีโกฯ สรติสฺมา อโภ, สรโภฯ อฏฺฐาปโท อุทฺธํนยโน สีหสฺสาปิ หนฺตา, ตสฺส จ ปาทจตุกฺกํ อุทฺธํ ภวตีติฯ

[620] ปิยกาทโย ตโย, อาทินา กนฺทลีจีนสมูรุอาทโย จ จมฺมโยนโย, เตน ภูตสฺส จมฺมสฺส อุปฺปตฺติการณตฺตา, เอเต จ จิตฺรตนุรุหาทโย กมฺโพชาทิมฺหิ, อุตฺตราปเถ จ ชายนฺติ, ตตฺเรว สนามขฺยาตาฯ ยถา มิคสทฺโท วนฺยปสุสามญฺเญ, วิเสเส จ กุรงฺคาขฺเย วตฺตติ, ยถา จ โลหสทฺโท สุวณฺณาทิเก เตชสสามญฺเญ, วิเสเส จ, ตถา จมฺมโยนิอชินโยนิสทฺทาปิ มิคสามญฺเญ, มิควิเสเส เจติ ตถา วุตฺตาฯ

ปี ตปฺปนกนฺตีสุ, ณฺวุ, อิยาเทโสฯ อูรุมฺหิ อติสยจมฺมยุตฺตตาย จมูรุ, เอกสฺส มสฺส โลโปฯ กทิ อวฺหาเน, อโล, อี, กทลี จ โส มิโค เจติ กทลีมิโคฯ

สีหาทโย ยถาวุตฺตา, อวุตฺตา จ สพฺเพ จตุปฺปทา สตฺตา ‘‘มิคา, ปสโว’’ติ โจจฺจนฺเตฯ ปสวนฺตีติ ปสโว, สุ อภิสเว, ปส พนฺธเน วา, อุฯ

[621] จตุกฺกํ ลูตายํฯ ลู เฉทเน, โต, ลูตา, สกตฺเถ อิโก, ลูติกา, ทฺเว นาริยํฯ อุณฺณาปาโย ตนฺตุ อุณฺณา, สา นาภิยํ อสฺส อุณฺณนาภิ, รสฺโสฯ มกฺกโฏ วิย สาขายํ อตฺตโน ตนฺตุมฺหิ คจฺฉตีติ มกฺกฏโกฯ

ทฺวยํ โคมยชวิจฺฉิเกฯ วิจฺฉ คมเน, ณฺวุ, วิจฺฉิโก, สตปทิยมฺปิ, อาฬํ วิจฺฉิกนงฺคุลํ, ตํโยคา อาฬิฯ ทฺวยํ ฆรโคธายํฯ สรติสฺมา อู, อโว จนฺโตฯ ฆรํ นิสฺสิตา โคธา ฆรโคฬิกา, ธสฺส โฬ, สกตฺเถ โกฯ

[622] ทฺวยํ โคธายํฯ คุธ โรเส, อ, โคธา, นารีฯ กุณฺฑ ทาเห, อ, กุณฺโฑฯ ทฺวยํ รตฺตปายํฯ กณฺณสฺส ชลูกา รตฺตปา กณฺณชลูกาฯ สตํ ปทา ยสฺสา สตปที, ปทสทฺโท ปาทตฺโถฯ

ทฺวยํ กลนฺทเกฯ กนฺท อวฺหาเน, โรทเน จ, กนฺทตีติ กลนฺทโก, ลมชฺโฌ, ณฺวุฯ กาฬวณฺณตาย กาฬกา, นาริยํฯ ทฺวยํ นกุเล, นตฺถิ กุลํ เอตสฺส สปฺเปสุ นกุโล, อริสปฺโปปิฯ

นกฺก นาสเน วา, อุโล, กโลโป, สปฺเป นาเสตีติ นกุโลฯ มงฺค คตฺยตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ, อุโสฯ

[623] ทฺวยํ กกณฺฏเกฯ กุจฺฉิโต กณฺฏโก อสฺส, อุสฺสตฺตํฯ สรติ ธาวตีติ สรโฏ, อโฏฯ

จตุกฺกํ กีเฏฯ กีฏ พนฺธเน, อ, กีฏ คมเน วา, ทีฆาทิฯ ปุล มหตฺเถ, อโว, ฬตฺตํฯ กุจฺฉิตํ อมติ คจฺฉตีติ กิมิ, อิ, อสฺสิตฺตํฯ ปกาเรน อนตีติ ปาณโก, ณฺวุ, ณตฺตํฯ

ทฺวยํ กณฺฏโลมกีเฏฯ อุจฺจํ ฐานํ อาลิงฺคตีติ อุจฺจาลิงฺโคฯ พหุโลมยุตฺโต ปาณโก โลมสปาณโกฯ

[624-625] สาทฺธปชฺเชน สกุณสฺส นามานิฯ วิเห อากาเส คจฺฉตีติ วิหงฺโค, วิหงฺคโม จ, อากาสปริยาโย เจตฺถ วิหสทฺโท, เวหาสสฺส วา วิหาเทโสฯ

ปกฺขยุตฺตตาย ปกฺขีฯ เขน, ขสฺมิํ วา คจฺฉตีติ ขโคฯ อณฺฑโต ชาโตฯ สกฺโกติ อุทฺธํ คนฺตุนฺติ สกุโณ, สกุนฺโต, สกุณี จ, สก สตฺติยํ, อุโณ, อุนฺโต, อุณี จฯ ปตนฺโต เฑนฺโต, ปตฺเตน วา คจฺฉตีติ ปตงฺโค, อปรตฺร ตโลโปฯ มาตุกุจฺฉิโต, อณฺฑโต จาติ ทฺวิกฺขตฺตุํ ชายตีติ ทฺวิโชฯ อุฑฺฑนาทีสุ วกฺกํ กุฏิลํ องฺคํ คีวาทิกํ เอตสฺส, วกฺเกน คมเนน องฺคตีติ วา วกฺกงฺโคฯ ปตฺเตน ยาติ, ตํ วา ยานํ เอตสฺสฯ ปตติ ปตนฺโต วิย อากาสโต โหตีติ ปตนฺโตฯ นีเฬ กุลาวเก ชายตีติ นีฬโชฯ

วฏฺฏกาทโย, โปกฺขรสาตกาทโย จ ตพฺเภทา เตสํ สกุณานํ วิเสสาฯ วฏฺฏ วฏฺฏเน, ณฺวุ, วฏฺฏกา นารีฯ มยูรปฺปมาโณ ตทากติจิตฺตปกฺโข ชีวญฺชีโว ทกฺขิณปถาทีสุ ชายเต, ‘‘ชีวชีวา’’ติ สทฺทํ กโรตีติ ชีวญฺชีโวฯ ‘‘ชีวชีโว’’ติ นิรานุนาสิกาปิฯ จนฺทิกายุตฺตรตฺติปฺปิโย ปกฺขี จโกโร, จก ปริตกฺกเน, อุโร, อุสฺโส, จงฺโกโรปิฯ ตรติสฺมา อิโร, ทฺวิตฺตมิตฺตญฺจ, ติตฺติโรฯ

[626] สล คติยํ, ณิโก, ฬตฺตํ, สาฬิกา, นารีฯ กลํ รวตีติ กรวีโก, อีโก, ลโลโปฯ กรวีโก, ยสฺส สโร ภควโต สเรน อุปมียเต, โส วุจฺจติ ‘‘กรวีโก’’ติฯ ชเวน รวินา สทิโส หํโส รวิหํโสฯ

กุส สทฺเท, ถโก, ทฺวิตฺตํ, กุสสฺส สสฺส โต, กุกุตฺถโก ฯ กรณฺฑ ภาชนตฺเถ, อโว, กรณฺฑโว, ชลจโร ปกฺขีฯ พิลุ ปติตฺถมฺเภ, อ, อวาเทโส, พิลโว, ‘‘คณฺฑปฺลโว’’ติ ขฺยาโต รตฺตปกฺโข มหาปกฺขี โปกฺขรสาตโก, โปกฺขรสฺส สญฺญา ยสฺส โปกฺขรสาตโก, ญฺญสฺส โต, ทีโฆ จ, สมุทิตนามเมว วา ตสฺส, ตทา สาท อสฺสาทเน, ณฺวุ, ทสฺส โต, โปกฺขรสาตโกฯ

[627] สตฺตกํ ปกฺเขฯ ปตนฺติ อเนนาติ ปตตฺตํ, ยทาทินา โต, ทฺวิตฺตํฯ อุข คติยํ, ยุ, อุสฺเส, อสฺสุ, เปขุณํ, ณตฺตํฯ ปต คมเน, โต, ปาตโต ตายตีติ วา ปตฺตํฯ ปต คมเน, โข, ตสฺส โก, ปกฺโขฯ ปติตุํ อิจฺฉติ เยน ปิญฺฉํ, เนรุตฺโต, ปต คมเน วา, โฉ, ตโลโป, พินฺทาคโม, อสฺสิฯ ฉาทฺยเต อเนน ฉโทฯ คิร นิคฺคิรเณ, อุ, อิสฺสตฺตํ, คมุ คมเน วา, อุ, มสฺส โรฯ

ปกฺขีนํ พีเช ‘‘ออุ’’อิติ ขฺยาเต อณฺฑํ, กจฺฉปาทีนํ พีเชปิ, ‘‘อณฺฑํ ขคาทิโกเส จา’’ติ นานตฺถสงฺคเหฯ อฑิ อณฺฑตฺเถ, โณ, เปสิ, โกโสปิ, ปิส อวยเว, อิ, เปสิ, ‘‘เปสิยํ ปตฺตเภเท จ, โกโส ปุเมว อิจฺฉิโต’’ติ [จินฺตามณิฏีกา 15.37] รุทฺโทฯ ทฺวยํ ปกฺขิเคเหฯ นีล วณฺเณ, อ, ฬตฺตํ, นี นเย วา, อิโลฯ กุจฺฉิตํ อณฺฑวินาสนาทิกํ ลุนาตีติ กุลาวกํ, ณฺวุฯ

[628] ทฺวยํ ครุฬานํ มาตริฯ วิโน ปกฺขิโน นมนฺติ ยํ วินตาฯ

ถีปุมทฺวยํ อิตฺถิปุริสานํ ทฺวยํ มิถุนํ นาม, สงฺขฺยานสฺส สงฺเขฺยยฺยนิสฺสิตตาย อิตฺถิปุริสาเยว มิถุนํ, มิถ สงฺคเม, อุโนฯ

ฉกฺกํ ยุคฬมตฺเตฯ ยุช โยเค, อ, ยุคํ, อลปจฺจเย ยุคฬํ, ฬตฺตํ, ยุคลมฺปิฯ อุภ ปูรเณ, โณ, ทฺวนฺทาเทโส จ, ทฺวนฺทํ, ยมุ อุปรเม, ณฺวุ, อโล จ, ยมกํ, ยมลญฺจ, อปจฺจเย ยมํฯ

[629-631] มณฺฑลนฺตํ สมูเหฯ สมฺมา, วิเสเสน จ อูหเต ปุญฺชีภูตตฺตาติ สมูโห, โณ, สมํ สห อวยเวน อูหติ ติฏฺฐตีติ วา สมูโหฯ คณ สงฺขฺยาเน, คณียติ อวยเวน สหาติ คโณฯ สห อวยเวน คจฺฉตีติ สงฺฆาโต, หน คมเน, โณ, สห อวยเวน อุทยตีติ สมุทาโย, ทาคโม, มชฺเฌ ทีโฆฯ สญฺจิโนติ อวยวนฺติ สญฺจโย, จิ จเยฯ สห อวยเวน ทุหยตีติ สนฺโทโห, ทุห ปปูรเณฯ นิสฺเสสโต วหติ อวยวนฺติ นิวโหฯ อวยวํ กตฺวา พฺยปิยติ คจฺฉตีติ โอโฆ [อุจฺยเต โอโฆ อุจ สมวาเย ฆอุ นิปาตนา จสฺส โฆ (จินฺตามณิฏีกา 15.39)]ฯ

วิสนฺติ อวยวา ยสฺมินฺติ วิสโร, อโรฯ อวยวํ สมีเป กโรตีติ นิกโรฯ เอเกกาเปกฺขาย อปฺปตฺเถน กสงฺขาตา อวยวา อายนฺติ ยสฺมิํ กาโย, อถ วา กุจฺฉิตานํ เกสาทีนํ อาโยติ กาโย, โส วิย อวยวานํ อุปฺปตฺติฏฺฐานํ กาโยติ อิธ สมูโห วุตฺโตฯ อนฺตตฺเถน ขํสงฺขาตํ อวยวํ ธาเรตีติ ขนฺโธ, ขาทติ อวยเวติ วา ขนฺโธ, อมชฺฌทีเฆ สมุทโยฯ ฆฏ ฆฏเนฯ ฆฏนํ ราสิภวนํ, ฆเฏนฺติ อสฺสํ อวยวาติ ฆฏาฯ สห อวยเวน เอตีติ สมิติ,ติฯ สห อวยเวน คจฺฉตีติ สํหติ, หน คติยํ,ติ, นโลโปฯ รส อสฺสาทเน, อิณฯ ปุญฺช กุจฺฉายํฯ สห อวยเวน พฺยาเปตฺวา อยตีติ สมวาโยฯ ปูโค ตมฺพูเลปิฯ ชเนติ อวยเวติ ชาตํ, โตฯ กํ อตฺตานํ เทตีติ กโท, จกฺขาทิโก สรีราวยโวฯ กโท วิย กโท, อวยโว, ตํ วกติ อาททาตีติ กทมฺพกํฯ วิเสเสน อูหนฺตฺยสฺมิํ อวยวา พฺยูโหฯ วิตโนติ อวยเวติ วิตานํ, โณฯ คุป รกฺขเณ, โพ, ปสฺส โม, คุมฺโพ, คุมฺพมฺปิฯ กลํ อวยวภาวํ ปาติ รกฺขตีติ กลาโป, ‘‘กลา โสฬสโม ภาโค’’ติ หิ วุตฺตตฺตา กลาสทฺโท ภาคตฺโถปฺยตฺถีติ ญายติฯ ชล ทิตฺติยํฯ ชลติ อวยเวนาติ ชาลํฯ อวยเวน มณฺฑตีติ มณฺฑลํ, มณฺฑ วิภูสายํ, อโลฯ

[632] สาทฺธปชฺเชน คณเภทา วุจฺจนฺเตฯ

ตตฺร ชาตฺยาทีหิ สมานานํ ปาณีนํ, อปาณีนญฺจ คโณ วคฺโค นาม, ยถา ‘‘พนฺธุวคฺโค, กวคฺโค’’จฺจาทโย, วชฺช วชฺชเน, วชฺเชติ อสมานชาตฺยาทโยติ วคฺโค, โณ, ชฺชสฺส คฺโคฯ ชนฺตูนํ สมานชาติยานํ, วิชาติยานญฺจ คโณ ‘‘สงฺโฆ, สตฺโถ’’ติ โจจฺจเต, ยถา ‘‘ภิกฺขุสงฺโฆ, วาณิชสตฺโถ’’จฺจาทโยฯ สํหญฺญนฺเต นิพฺพิเสเสน ญายนฺเต อวยวา ตสฺมินฺติ สงฺโฆ, โรฯ สรนฺติ วตฺตนฺติ อวยวา ยสฺมินฺติ สตฺโถ, โถ, รสฺส โตฯ

สชาติกานํ สมานชาติกานํ ชนฺตูนเมว คโณ กุลํ นาม, ยถา ‘‘ขตฺติยกุลํ, โคกุล’’มิจฺจาทโยฯ กุล สงฺขฺยาเน, พนฺธุมฺหิ จ, อ, กุลํฯ สธมฺมีนํ สมานธมฺมานเมว ชนฺตูนํ คโณ นิกาโย นาม, ยถา ‘‘ภิกฺขุนิกาโย’’ติฯ จิ จเย, โณ, นิพฺพิเสเสน จิโนติ อวยเวติ นิกาโยฯ

สชาติยติรจฺฉานานํเยว คโณ ‘‘ยูโถ’’ตฺยุจฺจเต, โส จานิตฺถี, ยถา ‘‘หตฺถิยูโถ, มิคยูถ’’มิจฺจาทโย, ยุ มิสฺสเน, โถ, ทีฆาทิ, ยูโถ, ‘‘คโณ ปสูนํ สมโช, สมาโชญฺเญส’มุจฺจเต’’ติ [อมร 15.42 คาถายํ ปสฺสิตพฺพํ] อิธานาคตวจนมฺปิ ญาตพฺพํฯ

[633] จตุกฺกํ ครุเฬฯ กนกรุจิรตฺตา โสภโน ปณฺโณ ปกฺโข ยสฺส สุปณฺโณฯ วินภาย นาม มาตุยา อปจฺจํ เวนเตยฺโย, เณยฺโยฯ ครํ วิสธรํ หนฺตีติ ครุโฬ, โณ, รนฺตสฺสุ, หสฺส จ ฬตฺตํ, วณฺณวิกาโร, ครุโฑฯ

ปกฺขิสีโห, อุฬูตีโส, วชิรตุณฺโฑ, สุธาหโร, สุวณฺณปกฺโข, ภุชคาสโนปิ [ติกณฺฑเสส 1.1.42]ฯ

ปิกนฺตํ โกกิเลฯ ปเรน วิชาติเยน กาเกน โปสิโตติ ปรปุฏฺโฐ, ปุส โปสเน, โตฯ ปเรน ภโต ปุฏฺโฐ ปรภโต, ภร ธารณโปสเนสุ, โตฯ กุณ สทฺโทปกรเณสุ, อโลฯ กุก, วก อาทาเน, อิโล, โกกิโลฯ อปิหิโต กายตีติ ปิโก, อปิ อนฺตรธาเน, วณฺณนาโส, อปิสฺสาการโลโปฯ

[634] อฏฺฐกํ โมเรฯ มุร สํวรเณ, โณฯ มย คติยํ, อูโร, มหิยํ รวตีติ วา มยูโร, ธาตุสฺส อตฺถาติสเยน โยโคติ เนรุตฺโตฯ วรหํ สิขณฺโฑ, ตํโยคา วรหีฯ นีลา คีวา กณฺโฐ ยสฺส, ภุชงฺคภุโชปิฯ

ทฺวยํ มยูรมตฺถกสิขายํฯ สิขา อคฺคิชาลายญฺจ, ปุพฺเพ วุตฺตาฯ

[635-636] จตุกฺกํ มยูรกลาเปฯ

สิขณฺฑิโน อยํ สิขณฺโฑ, วรห ปาธานฺเย, ปริภาสนหิํสาทาเนสุ จ, กรเณ อฯ โก มยูโร ลสติ เยน กลาโป, โณ, สสฺส โปฯ ปี ตปฺปนกนฺตีสุ, โฉ, นิคฺคหีตาคโม, รสฺโส จฯ ทฺวยํ โมรสฺส ปิญฺฉฏฺเฐ อกฺขิสณฺฐาเนฯ จทิ หิลาทเน, ทิตฺติยญฺจ, ณฺวุฯ เมจโก กณฺหวณฺเณปิ วุตฺโตฯ

อฬฺยนฺตํ ภมเร, ฉ ปทานิ อสฺสฯ มธุํ วตยติ ภุญฺชเต มธุพฺพโต, วต โภชเนฯ ภม อนวฏฺฐาเน, ปุปฺผมตฺถเก ภมตีติ ภมโร, อโรฯ อร คมเน, อิ, ฬตฺตํฯ

จตุกฺกํ เคหวนกโปเตสุฯ ปาเรน สพเลน อาปตตีติ ปาราปโต, ปารวโตปิฯ กป อจฺฉาทเน, กมฺป จลเน วาฯ โอโต, ปรปกฺเข มโลโปฯ กุก อาทาเน, อโฏ, อุสฺสตฺตมสฺสุตฺตญฺจฯ ปกาเรน รวตีติ ปาเรวโฏ, รุ สทฺเท, อโฏ, อุปสคฺคสฺส ทีโฆ, อสฺเส, ปาเรวโฏ, ปเรวโฏปิฯ

‘‘ปาราวโต จ เฉชฺโช จ,

กโปโต รตฺตโลจโน;

ปาราปโต กลรโว,

ปตฺตี เสโน สสาทโน’’ติ [จินฺตามณิฏีกา 15.14]ฯ –

รภโสฯ

[637] ทฺวยํ คิชฺเฌฯ คิธ อภิกงฺขายํ, โย, ฌสฺส โฌ, อสรูปทฺวิตฺตํ, ฌปจฺจเยน วา สิทฺธํ, ตถา ธสฺส โชฯ คิธติสฺมา อ, นิคฺคหีตาคโม, อิสฺสตฺตํ, คนฺโธฯ ติกํ เสนสามญฺเญฯ

กุกฺกุฏาทีนํ กุลํ ลุนาติ ฉินฺทตีติ กุลโล, กุล สนฺตาเน วา, อโลฯ เส คมเน, โนฯ สตฺตานํ หิํสนโต พฺยคฺโฆ วิย พฺยคฺฆิ, สตฺเต นาเสตีติ นาโสฯ พฺยคฺฆิ เอว นาโสติ สมุทิตนามํฯ

สกุณคฺฆาทโย ตโย ตพฺเภทา ตสฺส เสนสฺส วิเสสาฯ สกุณํ หนฺตีติ สกุณคฺฆิ, สิน?ฯ อฏ คมเน, โณฯ อาโฏฯ ทพฺพิสทิสํ ตุณฺฑํ ยสฺส ทฺวิชสฺส โส ทพฺพิมุขทฺวิโชฯ ‘‘ทพฺพิมุขทฺวิโช อาโฏ นามา’’ติปฺเยโก อตฺโถ, ตทา ทฺเวเยว เสนเภทาฯ

[638] จตุกฺกํ อุลูเกฯ ‘‘อุหุ’’นฺติ สทฺทํ กโรตีติ อุหุงฺกาโรฯ ‘‘อุทฺธํ กณฺณา ยสฺส อุทฺธํกณฺโณ’’ติ สมฺปตฺเต นิรุตฺตินเยน อุลูโก [อุลภิเนตฺเตถิ ทหตฺยุลูโก, อุทฺโธโลกนา อิติ นิรุตฺตม (อมรโกสุคฺฆาฏนฏีกา 15.15)], อุจติ สมเวติ โกฏรนฺติ วา นิปาตนาฯ กุส อกฺโกเส, ยสฺส อมนาปตาย สทฺเทน โลกา โกสนฺติ, โส โกสิโย, โกสิตพฺโพติ กตฺวา, โกฏเร วสตีติ วา โกสิโย, เนรุตฺโต, วายสานํ กากานํ อริ สตฺตุ, สกฺกหฺวโย, ทิวานฺโธ วกฺกนาสิโก, หริเนตฺโต, ทิวาภีโต, กากภีรู, รตฺติจารีปิฯ

วายสนฺตํ กาเกฯ ‘‘กา’’อิติ สทฺทํ กายตีติ กาโกฯ ริฏฺฐํ มรณลกฺขณํ, ตทสฺส นตฺถิ อริฏฺโฐฯ ธงฺก โฆรวาสิเต, อฯ พลินา ปุฏฺโฐ ภโตฯ วย คมเน, วโย เอว วายโส, สกตฺเถ โส, สกิํปโช, อตฺตโฆโส, ปรภโร, พลิภุโช, คุฬฺหเมถุโนปิฯ

สกิํ เอกวารํปชา ปสูติ ยสฺสฯ ‘‘กาก’’อิจฺจตฺตานํ โฆสยติฯ วิชาติยํ โกกิลํ ภรติฯ

[639] กาโก วิย อุลติ คจฺฉตีติ กาโกโฬ, ฬตฺตํฯ โทณกาโก, ททฺธกาโกปิฯ ทฺวยํ ‘‘พี-ลौํ’’อิติ ขฺยาเต สกุเณฯ ลู เฉทเน, โณ, วสฺส โป, ลาโป, ลาโวปิฯ เลฑฺฑุ วิย อกตีติ ลฏุกิกา [เลฑฺฑุกิกา (ก.)], ณฺวุฯ

ติกํ หตฺถิลิงฺคสกุเณฯ วารณสทิสตฺตา วารโณฯ หตฺถิโน ลิงฺคํ ญาปกํ โสณฺฑํ ยสฺมิํ วิชฺชตีติ หตฺถิลิงฺโคฯ หตฺถิโสณฺฑํ ยสฺมิํ วิชฺชติ, โส หตฺถิโสณฺโฑ จ วิหงฺคโม เจติ หตฺถิโสณฺฑวิหงฺคโมฯ

[640] ทฺวยํ อุกฺกุเสฯ อุจฺจํ โกสตีติ อุกฺกุโส, กุส สทฺเท, อฯ กุร สทฺเท, อโร, ถิยํ กุรรีฯ โกลฏฺฐิปกฺขิมฺหิ ‘‘อุภุต’’อิติ ขฺยาเต ปกฺขิมฺหิ กุกฺกุโหฯ โกลฏฺฐิอชฺโฌหารโก ปกฺขี โกลฏฺฐิปกฺขีฯ ‘‘กุกฺกุ’’อิติ สทฺทายตีติ กุกฺกุโห, โห, กุก อวฺหาเน วา, อุโหฯ

ติกํ สุเวฯ สุ สวเนฯ มนุสฺสสทฺทมฺปิ สุณาตีติ สุโว, อ, อุวาเทโสฯ ‘‘กี’’อิติ สทฺทํ กโรตีติ กีโรฯ กโรติ มนุสฺสสทฺทนฺติ วา กีโรฯ อ, อสฺสีฯ

สุก คติยํ, สุนฺทรํ , สุฏฺฐุ วา มนุสฺสสทฺทํ กายตีติ สุโกฯ ทฺวยํ กุกฺกุฏมตฺเตฯ ตมฺพา จูฬา ยสฺสฯ กุกฺกุฏตีติ กุกฺกุโฏ, กุก, วก อาทาเน วา, อโฏฯ

[641] ทฺวยํ นิชฺชิวฺเหฯ นตฺถิ ชิวฺหา ยสฺส นิชฺชิวฺโหฯ ทฺวยํ โกญฺจาสกุเณฯ อิตฺถิลิงฺเคน มิถุนานํ นามานิฯ โกญฺจ โกฏิลฺยปฺปีภาเวสุ, อ, โกญฺจาฯ กนฺต เฉทเน, ยุ, นทาทิ, อสฺสุฯ กุณฺฑนีปิ, กุณฺฑ ทาเหฯ

ทฺวยํ จกฺกวาเกฯ จกฺเกน จกฺกสทฺเทน อุจฺจเต จกฺกวาโก, โณฯ วจ วิยตฺติยํ วาจายํ, จกฺกมิจฺจาวฺหา ยสฺส, รถงฺคาวฺหยนามโกปิ, รถงฺคํ จกฺกํ, ตสฺส อวฺหโย รถงฺคาวฺหโย, โส นามํ อสฺส รถงฺคาวฺหยนามโก, เตน รถงฺคนาโม รถจรณสมาโน อวฺหโย โจจฺจเตฯ

ลกฺขิตลกฺขณา จาตฺร, ลกฺขโณปจริตวุตฺติยา, โคณมุขฺยาย วา วุตฺติยา ลกฺขิเตน อตฺเถน ยตฺร อตฺถนฺตรํ ลกฺขฺยเต, สา ลกฺขิตลกฺขณาฯ ยถา ‘‘รถาวยวายุโธ’’ อิจฺจตฺร รถาวยวสทฺเทน จกฺกํ ลกฺขฺยเต, น ตทากติ ตนฺนาโม จายุธวิเสโสฯ ‘‘ปนฺติรโถ’’อิจฺจตฺร ปนฺติสทฺเทน ทสกฺขรํ ฉนฺโท ลกฺขฺยเต, น ทสสทฺโท, เตหิ ตุ อายุธรถสทฺทสนฺนิเวโส ‘‘จกฺกาวยวายุโธ, ทสรโถ’’ อิติ เทววิเสโส, ราชวิเสโส จ ลกฺขฺยเต, ตถาตฺราปิ ‘‘รถงฺค’’นฺตฺยเนน รเถกเทโส ลกฺขียเต, ‘‘อวฺหายเต’’อิจฺจเนน จ ปริภาสนํ, น เตนาปิ วากสทฺโทฯ

เตหิ จ อญฺญมญฺญสนฺนิเวโส จกฺกวาโกติ ปกฺขิวิเสโส ลกฺขียเตติ คุณโต สุกฺกาทีหิ เอวํคตา โคณี วุตฺติฯ

ทฺวยํ จาตเกฯ อยํ เมฆชลปายี, สร หิํสายํ, สรณํ สาโร, ตํ คจฺฉตีติ สารงฺโคฯ ‘‘จาตเก หริเณ ปุเม, สารงฺโค สพเล ติสู’’ติ [จินฺตามณิฏีกา 23.23] รภโสฯ จต ยาจเน, ณฺวุ, โถกโกปิ, โถกํ กํ ชลํ อีหนียฏฺเฐน อสฺสตฺถิ โถกโกฯ

[642] ทฺวยํ ปกฺขิพิฬาเลฯ ตุล อุมฺมาเน, อิโยฯ ปกฺขยุตฺโต พิฬาโล, ‘‘สู’’ฯ

ทฺวยํ รุกฺขกีฏขาทเกฯ สตํ ปตฺตานิ อสฺสฯ สรติ กีเฏติ สารโส, โส, ‘‘ขาว สา’’ฯ

ทฺวยํ กาเกหิ สทฺธิํ นีฬํ กตฺวา วสนเก สุกฺกสกุเณฯ วก อาทาเน, อฯ เสตวณฺณตาย สุกฺโก จ โส กาเกหิ สทฺธิํ นิวาสนโต, กากสณฺฐานตฺตา วา กาโก เจติ สุกฺกกาโกฯ

ทฺวยํ วิสกณฺฐิกายํฯ พล ปาณเน, ณฺวุ, ทีโฆ, อาโก วาฯ วิสสทิโส กาฬวณฺโณ กณฺโฐ ยสฺสา สา วิสกณฺฐิกา, เอติสฺสา ปุโม นาม น วิชฺชติฯ วุตฺตญฺจ อปทาเน –

‘‘ยถา พลากโยนิมฺหิ, น วิชฺชติ ปุโม สทา;

เมเฆสุ คชฺชมาเนสุ, คพฺภํ คณฺหนฺติ ตา ตทา’’ติ [อป. เถร. 1.1.511]ฯ

[643] ทฺวยํ กงฺเกฯ โลหสทิโส ปิฏฺฐิ ยสฺส โลหปิฏฺโฐฯ กงฺก โลลฺเย, อ, กงฺโกฯ

ทฺวยํ ปตฺตกณฺเฐฯ ขญฺโช วิย จรตีติ ขญฺชรีโฏ, อีโฏฯ ปสฺสนฺตานํ ขํ สุขํ ชเนตีติ ขญฺชโนฯ ขญฺช คติเวกลฺเย วา, ยุฯ

ทฺวยํ คามจาฏเก, จาฏกมตฺเต วาฯ กลหํ รวตีติ กลวิงฺโก, ยทาทิฯ กํ สุขํ ลุนาตีติ วา กลวิงฺโก, อิโก, นิคฺคหีตาคโม จฯ จฏ เภเท, ณฺวุ, จาฏโกฯ

ทฺวยํ เวฬุริยจฺฉวิโลเม จิตฺรปกฺเข ‘‘สุวณฺณจูเฬ’’ติ ขฺยาเตฯ ทิภ สนฺถมฺเภ, ทฺวิตฺตํ, พินฺทาคโม จฯ ‘‘กิ’’อิติ สทฺทํ กโรตีติ กิกี, ณี, จาโส, ทิวิปิ [จาโส กิกีทิวิ (อมร 15.16)]ฯ

[644] ทฺวยํ เมฆสาเม ‘‘ฏี-ฏौ’’อิติ ขฺยาเตฯ กทมฺพโยคา กาทมฺโพฯ กาฬวณฺโณ หํโส กาฬหํโส, กาลหํโสปิฯ

ทฺวยํ ‘‘งเห-โฑ’’อิติ ขฺยาเต สกุเณฯ สกุนฺโต วุตฺโต, ‘‘สกุนฺโต ปกฺขิเภทสฺมิํ, ภาสปกฺขีขเคสุ เจ’’ติ นานตฺถสงฺคเหฯ สุนฺทรากาเรน ปกฺเขน ยุตฺโต สกุโณ ภาสปกฺขี, ‘‘ภาสนฺโต สุนฺทรากาเร, ภาสนฺโต ภาสปกฺขินี’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเหฯ

ทฺวยํ ‘‘นฺวา-มี-สฺเว’’อิติ ขฺยาเต นีลปกฺขินิฯ ธูมฺยํ ธูมํ อฏติ สหตีติ ธูมฺยาโฏ, โณฯ กาฬวณฺณตาย กุจฺฉิตํ ลิงฺคํ ยสฺสฯ ภิงฺโคปิฯ

ทฺวยํ ชลกุกฺกุเฏฯ ทา ลวเน,ติ, ทาติ อูหติ อุสฺสหตีติ ทาตฺยูโห, ขณฺฑิตทฺธนิอิจฺจตฺโถฯ กาเล สสฺสมุตุมฺหิ กณฺโฐ กณฺฑทฺธนิ ยสฺส กาฬกณฺฐโก, สมาสนฺเต โกฯ

[645] ขุทฺทาทิ มธุจฺฉิฏฺฐกราทิโก กมฺมภูโต ‘‘มกฺขิกาเภโท’’ตฺยุจฺจเต, มกฺขิ สงฺฆาเต, ณฺวุ, มกฺขิกา, ตาสํ เภโท มกฺขิกาเภโทฯ ปิงฺคลมกฺขิกายํ ‘‘มฺหณ’’อิติ ขฺยาตายํ ทฺวยํฯ ฑํส ฑํสเน, ฑํโสฯ ทํโสปิ, ฑํส ขาทเน วา, ปิงฺคลมกฺขิกาติวณฺณนามํฯ

มกฺขิกาย อณฺฑํ อาสาฏิกา นาม, สฏ อวยเว, ณฺวุฯ ทฺวยํ ‘‘นฺหํ’’อิติ ขฺยาเตฯ ปฏํ คจฺฉตีติ ปฏงฺโค, ปตงฺโคปิ, สรติ หิํสตีติ สลโภ, อโภ, ลตฺตํ, สล คมเน วาฯ

[646] ทฺวยํ ‘‘เฉํ’’อิติ ขฺยาเต, มก ปาเณ, อโส, มกโสฯ ทฺวยํ นิทาเฆ นุหาทีสุ วรณกมกฺขิกายํฯ ‘‘จีรี’’ติ สทฺทายตีติ จีรี, จิริ หิํสายํ วา, นทาทิ, ทีฆาทิฯ ฌลฺล สทฺเท, ณฺวุ, ฌลฺลิกาฯ

ทฺวยํ ตาลปตฺตาทฺยนฺตเรสุ นิลีนายํ จมฺมปตฺตายํฯ ชตุ วิย ชตุกา, อุปมาเน โก, ‘‘รามเฐ ชตุกํ จมฺม-ปตฺตชตุกเรสุ ถี’’ติ [จินฺตามณิฏีกา 19.40] หิ รภโสฯ อชินํ จมฺมํ ปตฺตํ ยสฺสา อชินปตฺตาฯ ทฺวยํ หํสสามญฺเญฯ หนฺติ อทฺธานํ หํโสฯ เสโต ฉโท ปตฺตํ ยสฺสฯ ยถากถญฺจิ พฺยุปฺปตฺตีติ วุตฺตตฺตา อเสตจฺฉเทปิ, จกฺกงฺโค, มานโสโกปิ, จกฺกสฺส จกฺกวากสฺเสว องฺคานิ ยสฺสฯ มานสํ สโร โอโก ยสฺสฯ

[647] เย รตฺเตหิ โลหิเตหิ ปาทตุณฺเฑหิ จรณจญฺจูหิ วิสิฏฺฐา สิตา จ สรีเร, เต ราชหํสา นาม, หํสานํ ราชาโน ราชหํสาฯ

มลีเนหิ ปาทตุณฺเฑหิ วิสิฏฺฐา เย เต มลฺลิกาขฺยา, มล, มลฺล ธารเณ, อิ, สญฺญายํ โก, ‘‘มลฺลิโก หํสเภเท จ, ติณสูเล จ มลฺลิเก’’ติ [จินฺตามณิฏีกา 15.24] รุทฺโทฯ อาขฺยาสทฺเทน พหุพฺพีหิฯ อสิเตหิ กณฺเหหิ ปาทตุณฺเฑหิ วิสิฏฺฐา เย, เต ธตรฏฺฐา, ธตรฏฺฐานํ อปจฺจานิ ธตรฏฺฐาติ, โณฯ

[648] ติกํ ติรจฺฉาเนฯ ติริยํ อญฺจยตีติ ติรจฺโฉ, ติริยสฺส ติโร, อญฺจติสฺส จฺโฉฯ ยุมฺหิ ติรจฺฉาโน, ติรจฺฉาโนเยว ติรจฺฉานคตํ, ตพฺภาวํ วา คตํ ปตฺตํ, เตสุ วา คตํ อนฺโตคธนฺติ ติรจฺฉานคตํ, สิยาติ ปกตฺยานเปกฺขกฺริยาปทํ, ภวตฺยตฺโถ วา หิ กโรตฺยตฺโถ วา กทาจิ ปกตฺยานเปกฺโข ภวติ, น ปน วิกตฺยานเปกฺโขฯ ตถา กทาจิ อุภยาเปกฺโขปิ ภวติ, น ปนุภยานเปกฺโขติ สพฺพตฺเรวํฯ สีหาทิวคฺโคฯ

อรญฺญาทิวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. ปาตาลวคฺควณฺณนา

[649-650] จตุกฺกํ ปาตาเลฯ อธรํ ภุวนํ อโธภุวนํฯ ปตนฺติ อสฺมิํ ปาตาลํ, อโล, มชฺเฌ ทีโฆฯ นาคานํ โลโกฯ รสาย ตลํ รสาตลํฯ